جابر بن حیان کوفی
ابو موسی جابر بن حیان یکی از دانشمندان، فیلسوفان و کیمیاگران بزرگ تاریخ است که در دوران حیات خود کارهای بزرگ علمی انجام داده و «پدر علم شیمی» نام گرفته است.
زندگی نامه جابر بن حیان
نام کامل این دانشمند بزرگ، ابوموسی جابر بن حیان می باشد. تاریخ تولد دقیق وی مشخص نیست، اما به صورت احتمالی وی در حدود سال 100 هجری شمسی که برابر با سال 721 میلادی می باشد، در دوران حکومت اُموی ها. پدر جابر، یک داروساز بود و به خاطر اقداماتی که برای براندازی حکومت اموی ها انجام داده بود دستگیر و اعدام شد.
در منابع شرح حال و غیر آن، که جابر را معرفی کرده‌اند، گاه او را کوفی و گاه اَزْدی خوانده‌اند زیرا بنا بر برخی گزارش‌ها، جابر از قبیله ازد در کوفه بوده است. گاهی نیز به سبب گرایش او به تصوف، او را صوفی خوانده‌اند. ابن خلکان (متوفی ۶۸۱) نیز او را طَرسوسی خوانده است.
بیشتر منابع، سال تولد جابر را ۱۰۳ یا ۱۰۴ق دانسته‌اند. بر اساس برخی منابع، جابر در کوفه و بغداد می‌زیسته، اما درباره زمان اقامت وی در این شهرها اطلاعی در دست نیست
ابن ندیم در گزارشی عجیب، از قول شخصی ثقه به نشانی خانه جابر در بغداد و کشف آزمایشگاه او در کوفه در زمان عزالدوله دیلمی (حکومت:۳۵۶ـ۳۶۷) اشاره کرده است که پس از بررسی این محل، هاونی در آنجا پیدا شده است و گویا در آن قطعه‌ای طلا به وزن دویست رطل وجود داشته است. طبق نوشته ابن ندیم، جابر به سبب مناسب بودن آب و هوای کوفه، در این شهر به کار اکسیر می‌پرداخته است. وی با برمکیان در ارتباط بوده و احتمالاً برای جعفر برمکی (متوفی ۱۸۷)، کتابی درباره صناعت فاخر کیمیا نگاشته بوده است. او در این کتاب آزمایش‌های عجیبی را درباره یک روش بسیار پیشرفتۀ کیمیاگری وصف کرده است.
در سال ۱۸۸ق، با افول برمکیان در زمان هارون عباسی، جابر زندگی مخفیانه‌اش را در کوفه ادامه داد. طبق روایتی، او تا زمان خلافت مأمون (حکومت:۱۹۸ـ ۲۱۸) زنده بوده است. در روایتی دیگر، او در سال ۲۰۰ در شهر طوس درگذشت در حالی که کتاب الرّحمة را زیر بالین داشت.
شاگرد امام صادق(ع)
درباره این مطلب که آیا جابر شاگرد امام جعفر صادق(ع) بوده یا نه، بحث‌های بسیاری شده است. در مهم‌ترین منابع رجالی شیعی، از قبیل رجال النجاشی و رجال الطوسی (هر دو تألیف شده در قرن پنجم)، در میان اصحابِ امام جعفر صادق(ع) هیچ ذکری از فردی به نام جابربن حیان به میان نیامده است اما شماری از مؤلفان، از جمله ابن خَلَّکان،ابن ندیم، ابن طاووس (متوفی ۶۴۴ق) صَفَدی (متوفی ۷۶۴ق)، امین (متوفی ۱۳۳۱ش) و صدیق حسن خان (متوفی ۱۳۰۷)، جابر را از شاگردان امام جعفر صادق(ع) دانسته‌اند.
در رساله‌های منسوب به جابر تصریح شده که کل آثار وی زیر نظر امام ششم(ع)، نوشته شده که به عقیده برخی پژوهشگران از نظر زمانی کاملاً غیرممکن است.
جابر بن حیان، پس از مرگ پدرش و زمانی که نوجوان بود، به نوشته هایی که از پدرش به جا مانده بود، علاقه زیادی پیدا کرد. به همین دلیل تصمیم گرفت حرفه ی پدر خود را ادامه دهد.
جابر بن حیان در یادگیری علوم دیگر نیز شور و اشتیاق فراوانی از خود نشان می داد، به گونه ای که علاقه ی زیاد وی به کسب دانش باعث شد، به مرکز علمی جهان که آن زمان در کوفه قرار داشت، مهاجرت کند. تعداد زیادی رساله و کتاب از جابر بن حیان در سال های پس از مرگ وی باقی مانده بود که سبب شد توجه کیمیاگران اروپایی به دانش وی جلب شود و سال های متعدد از نوشته های او به عنوان منبع استفاده کنند.
کتاب ها و رساله های جابر، تاثیر بسیار زیادی بر تغییر نگرش کیمیاگران اروپایی داشت به گونه ای که جابر بن حیان را «پدر علمی شیمی» نامیدند؛ و بسیاری از روش های این علم مانند تقطیر همچنین برخی از ابزارهای مورد نیاز علم شیمی مانند انبیق و قرع را به این دانشمند برجسته ی ایرانی نسبت داده اند.
برخی از دیدگاه های علما درباره ی جابر بن حیان
بسیاری از عالمان در رابطه با جابر بن حیان عنوان کرده اند که وی یک نویسنده، فیلسوف، حکیم و ریاضیدان بزرگ است که آثار ارزشمند فراوانی از خود بر جای گذاشته است.
احمد فؤاد اهوانی در یک مقاله ی طولانی که در نشریه «المجله» در کشور مصر منتشر کرده است، در رابطه با جابر بن حیان می گوید: «این حکیم و فیلسوف بزرگ، یکی از مشهورترین و بزرگ ترین عالمان دنیا است، و اولین شخصی است که قواعد علم تجربی را کشف و تثبیت کرده و همچنین اولین کسی است که توانسته آن را آشکار کند».
دکتر محمد یحیی هاشمی، تحت عنوان یک مقاله درباره ی این حکیم بزرگ نوشته است: «با توجه به مطالعات وسیعی که در آثار مختلف جابر بن حیان در علم شیمی به جا مانده است، به صورت واضح مشخص است که وی شاگرد امام جعفر صادق می باشد».
برتلو، شیمیدان فرانسوی که به «پدر شیمی سنتز» شهرت دارد، بسیار تحت تاثیر جابر بن حیان قرار گرفته بود و در مورد او می گوید: «جابر بن حسان در علم شیمی دارای همان پایه و مقامی است که ارسطو در منطق داراست»
جورج سارتن نیز در مورد او می گوید: «به جرات باید جابر بن حیان را یکی از بزرگ ترین دانشمندان در صحنه ی علوم در قرون وسطی دانست»
عقیده ی جابر بن حیان درباره ی فلزات
به اعتقاد جابر بن حیان، فلزهای اصلی شامل هفت نوع می باشد. این فلزها عبارت هستند از: نقره، مس، آهن، طلا، قلع، سرب و جیوه. با توجه به تعبیر جابر بن حیان، فلزهای ذکر شده پایه و اساس صنعتی کیمیاگری را تشکیل می دهند. در واقع قانون های علم کیمیا با توجه به این فلزها شکل گرفته است.
برخی از دستاوردهای جابر بن حیان
این فیلسوف بزرگ ایرانی در زمان حیات خود در زمینه های کیمیاگری، نجوم، اخترشناسی، پزشکی، فلسفه و فیزیک به دستاوردهای بزرگی رسیده که به نام وی ثبت شده است.
از این قبیل می توان به برخی از وسایل آزمایشگاهی که وی اختراع کرده است، مانند انبیق و قرع اشاره نمود. وی اولین کسی است که گوگرد یا اسید سولفوریک را از تکلیس زاج سبز و حل گازهای به دست آمده در آب، کشف کرد و نام آن را «زینت الزاج» نامید.
کشف مواد شیمیایی بسیاری مانند نیتریک اسید، سیتریک اسید (جوهر لیمو)، هیدروکلریک اسید، تیزاب (از جمله اندک موادی است که طلا را در خود حل می کند)، استیک اسید (جوهر سرکه) و معرفی کردن فرآیندهای تقطیر و تبلور که هر دوی آن ها به عنوان پایه های اصلی شیمی امروزی به شمار می آیند، در شمار برخی از یافته های جابر بن حیان می باشد.
البته لازم به ذکر است که جابر بن حیان یافته های فراوان دیگری نیز داشته است، که از این جمله می توان به جلوگیری از زنگ زدن آهن، روش های استخراج و خالص سازی طلا، رنگرزی و نم ناپذیر کردن پارچه ها، حکاکی روی طلا و تجزیه مواد شیمیایی اشاره کرد. جالب است بدانید جابر «قلم نوری» را نیز اختراع کرده است. جوهر این قلم در تاریکی نیز از خود نور تولید می کند.
جایگاه جابر بن حیان در علم شیمی
این دانشمند بزرگ ایرانی که نزدیک به هزار و دویست سال پیش زندگی می کرده است، به عنوان اولین ایرانی شیمیدان شناخته می شود. جابر بن حیان اولین شخصی است که باعث شهرت علم شیمی شد و بدون شک اولین فرد مسلمانی است که شایسته ی کسب عنوان شیمیدان می باشد.
درگذشت جابر بن حیان
این فیلسوف برجسته ی ایرانی سرانجام در سال 194 هجری شمسی، برابر با سال 815 میلادی و در سن 94 سالگی، در شهر کوفه دار فانی را وداع گفت.
برخی از آثار جابر بن حیان
آثاری که در زیر ذکر می کنیم، برخی از آثاری است که از این دانشمند بزرگ به جا مانده است. اما کسانی که درباره ی جابر بن حیان تحقیقات وسیعی انجام داده اند، تعداد آثار وی را بسیار بیشتر از این تعداد می دانند.
الزیبق/ نارالحجر/ خواص اکسیر الذهب / الریاض/ اسرارالکیمیا/ علم الهمیه / اصول الکیمیا / الخمیس / السموم / الرحمه / تصیحات کتب افلاطون / الخمائر / النور / رساله الایضاح / التجرید / اسطقس ثالث / الواحد الکبیر / الشعیر / الواحد الصغیر/ کتاب السبعین / کتاب المیزان.
منابع:
www.parvaresheafkar.com
fa.wikishia.net
